Αν και οι δαπάνες για την παιδεία δεν είναι σε καμμία περίπτωση η αιτία της «κρίσης», οι περικοπές σ'αυτόν τον τομέα είναι, μοιραία, η πιό άμεση επίπτωσή της. Πώς δικαιολογείται αυτό; Όχι με τρόπο αποδεκτό. Στην περίπτωση της Ελλάδας, ο ετήσιος προϋπολογισμός για την παιδεία δεν αρκεί ούτε καν για να πληρωθούν οι τόκοι ενός τετραμήνου του υποτιθέμενου «χρέους». Αυτό δείχνει δύο πράγματα∙ πρώτον: ότι, ακόμα κι αν μηδενιζόταν ολοκληρωτικά ο προϋπολογισμός για την παιδεία, λίγα θα μπορούσαν να γίνουν για την αποπληρωμή αυτού του «χρέους»∙ και δεύτερον: ότι η προέλευσή του δεν είναι ποτέ δυνατόν να αποδοθεί σε υπερβάσεις του προϋπολογισμού της παιδείας. Παρ'όλ'αυτά –τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ισπανία–, όταν χρειάζονται περικοπές, γίνονται εις βάρος της παιδείας. Κι όταν πρόκειται για περικοπές στην παιδεία, η αρχή γίνεται πάντα από τις ανθρωπιστικές σπουδές. Αποκλείοντας την οικονομική αποδοτικότητα αυτού του μέτρου, απομένει μόνο να σκεφτούμε τη στρατηγική αποδοτικότητα. Αυτή, πράγματι είναι αναμφισβήτητη. Στο τρέχον σχέδιο ιδιωτικοποίησης του εθνικού πλούτου, της αποδόμησης του κοινωνικού κράτους και της σταδιακής αποδυνάμωσης του δημοκρατικού κεκτημένου, η ποιοτική εκπαίδευση περιττεύει εντελώς. Αρκούν κάποιες στοιχειώδεις γνώσεις εργαλειακού χαρακτήρα ώστε να σωθούν τα προσχήματα. Κάθε εκπαίδευση προσανατολισμένη στην ανάπτυξη συγκροτημένης προσωπικότητας και στην ενδυνάμωση της συλλογιστικής και κριτικής ικανότητας βαίνει ενάντια στα ισχυρά συμφέροντα. Έτσι λοιπόν, περιττεύει η παιδεία, και περιττεύει ιδίως η ανθρωπιστική παιδεία.
Γι'αυτό λοιπόν, ενώπιον αυτής της παράλογης κατάστασης, χρειάζεται και πάλι να υπερασπιστούμε το προφανές, να επιμείνουμε για ακόμα μία φορά στην βαθειά ανάγκη για ανθρωπιστικές σπουδές. Θα μπορούσαν να παρατεθούν πολυάριθμοι λόγοι προς υπεράσπιση της αναγκαιότητας αυτών των γνώσεων και αυτής της στάσης απέναντι στον κόσμο, αλλά θα αναφέρω μονάχα μία την οποία θεωρώ αρκετή να καταστήσει τις άλλες περιττές. Η καλλιέργεια της ανθρωπιστικής συμπεριφοράς είναι θεμελιώδης για όλη την κοινωνία, διότι απ'αυτήν πηγάζει η ηθική: και δίχως ηθική δεν υπάρχουν ούτε κατακτήσεις, ούτε πρόοδος: μόνο αυθαιρεσία, μόνο χάος. Η άσκηση της ηθικής –που δεν έχει καμμία σχέση με την τυφλή συμμόρφωση σε έναν στυγνό ηθικό κώδικα– μας εξοπλίζει με τις αυτές τις νοητικές ικανότητες που μας οδηγούν να επιλέγουμε συνειδητά και υπεύθυνα ανάμεσα στη μία ή άλλη συμπεριφορά, δηλαδή μας εξοπλίζει με ελευθερία. Χωρίς ηθική δεν είναι εφικτή η ελευθερία∙ ούτε και να περιμένουμε δημοκρατία, δικαιοσύνη, πολιτική, αλληλεγγύη. Τίποτα από αυτά δεν είναι δυνατόν να υπάρξει χωρίς τις ανθρωπιστικές σπουδές, δίχως μία αγωγή που να δίνει βάθος και προοπτική στην ανθρώπινη βούληση, δίχως την εκγύμναση του Λόγου και της επιχειρηματολογίας, δίχως δεξιότητες για την προάσπιση της σκέψης.
Αυτοί που κάνουν τις περικοπές το γνωρίζουν. Ποιό είναι το πρώτο πράγμα που σπεύδει να καταπνίξει κάθε ολοκληρωτικό καθεστώς; Η ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης. Ποιές είναι στην πραγματικότητα οι προθέσεις ενός συστήματος που συνηγορεί στην εγκατάλειψη της καλλιέργειας αυτής της συμπεριφοράς και αυτής της δύναμης στα παιδιά και στους ενηλίκους; Σε τί είδους ανθρωπότητα θέλει να κυβερνά ένα σύστημα που κατατείνει στο να περιορίζει σιγά-σιγά αυτόν τον χώρο του ανθρωπισμού;
Απαρνούμενοι την ανθρωπιστική παιδεία αφήνουμε ελεύθερο τον δρόμο στον νόμο του ισχυρού, για να εξουσιάζουν οι περισσότερο δυνατοί και λιγότερο ευσυνείδητοι πάνω σε μία μάζα αδαή και ανίσχυρη. Και αυτή η προοπτική δεν στερείται οπαδών. Μέρα με τη μέρα, στο όνομα της «κρίσης» υποχωρούν η ιστορία, η φιλοσοφία, η φιλολογία, οι τέχνες, η διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης, και ανθεί μία ιδιαίτερη περιφρόνηση και αποστροφή για τον κλασικό πολιτισμό, για τα λατινικά και τα ελληνικά, τις δύο γλώσσες που εδώ και χιλιετίες προσφέρουν αγόγγυστα τις πρώτες ύλες της σκέψης μας. Γι'αυτό, ας μην αμφιβάλλουμε για ένα πράγμα: οι περικοπές στην παιδεία δεν γίνονται με σκοπό την εξοικονόμηση πόρων, αλλά με σκοπό την καταστολή της αντιγνωμίας.
